Trong bối cảnh thế giới kỷ niệm 80 năm kết thúc Thế chiến thứ hai, những dấu hiệu về một cuộc chiến tranh thế giới mới đang dần hiện rõ, với trật tự dựa trên luật lệ được thiết lập từ năm 1945 đang suy thoái nhanh chóng. Theo The Guardian, từ các điểm nóng xung đột như Gaza, Kashmir đến Ukraine, bạo lực do nhà nước bảo trợ gia tăng, các quy tắc quốc tế bị phớt lờ, buộc các quốc gia phải xem xét lại vị thế và mối quan hệ của mình trong một thế giới đầy biến động.

Sự sụp đổ của trật tự thế giới cũ

Sự suy yếu của Pax Americana – thời kỳ Mỹ đóng vai trò trung tâm trong hệ thống toàn cầu – là tâm điểm của những thay đổi địa chính trị hiện nay. Cựu Ngoại trưởng Anh David Miliband nhận định tại Chatham House rằng thế giới đang trải qua một “thời điểm biến động địa chính trị” tương tự giai đoạn 1989-1990, khi chuyển từ Chiến tranh Lạnh sang thời kỳ đơn cực. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh: “Chúng ta rõ ràng đang rời bỏ một thế giới do Mỹ dẫn dắt, nhưng đích đến vẫn còn mơ hồ. Khái niệm thế giới đa cực dường như quá ổn định so với thực tế hỗn loạn hiện nay.”

Fiona Hill, cố vấn chính sách Anh, thậm chí lập luận rằng Thế chiến thứ ba đã bắt đầu, dù chưa được nhận thức đầy đủ. Các cuộc xung đột tại Gaza, Yemen, Sudan, Kashmir và Ukraine không chỉ là những sự kiện riêng lẻ mà là biểu hiện của một hệ thống quốc tế đang sụp đổ, nơi bạo lực được sử dụng không kiềm chế và các thể chế như Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) trở nên bất lực.

Ví dụ, tại Gaza, lệnh phong tỏa lương thực và viện trợ y tế kéo dài ba tháng bất chấp lệnh của ICJ, trong khi Israel liên tục ném bom Yemen, Lebanon, Syria và Gaza. Bộ trưởng Tài chính Israel Bezalel Smotrich công khai tuyên bố kế hoạch “phá hủy hoàn toàn” Gaza, giảm dân số khu vực này xuống một vùng đất hẹp trong vòng sáu tháng. Những tuyên bố này, được The Australian trích dẫn, cho thấy sự coi thường các quy tắc quốc tế.

Vai trò suy giảm của Mỹ và phản ứng toàn cầu

Sự thờ ơ của Tổng thống Mỹ Donald Trump trong việc duy trì các liên minh truyền thống đã làm sâu sắc thêm khủng hoảng. Cựu Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken cảnh báo rằng việc Mỹ từ bỏ vai trò lãnh đạo trong 100 ngày có thể phá hủy lòng tin được xây dựng trong 80 năm, khiến các quốc gia tìm cách hợp tác mà không cần Mỹ. Blinken nhấn mạnh: “Mọi người không còn đặt cược vào nước Mỹ nữa.”

Tại Ukraine, sự vắng mặt của lãnh đạo Mỹ càng rõ ràng. Theo quân đội Anh, Nga đã chịu 900.000 thương vong, vượt xa các cuộc chiến trước đây ở Chechnya và Afghanistan. Fiona Hill mô tả xung đột này là “cuộc chiến thay đổi hệ thống”, với sự tham gia của Trung Quốc, Bắc Triều Tiên và Iran trong việc hỗ trợ Nga bằng vũ khí và kinh tế. Ấn Độ, một đối tác thương mại lớn của Nga, cũng góp phần duy trì nền kinh tế Moscow thông qua việc mua 112 tỷ euro dầu kể từ khi chiến tranh bắt đầu.

Trump từng bày tỏ ý định tái định hình quan hệ với Nga, thậm chí mơ về một hội nghị kiểu Yalta 1945 để phân chia phạm vi ảnh hưởng cùng Vladimir Putin và Tập Cận Bình. Tuy nhiên, các nỗ lực của ông, bao gồm gây áp lực lên Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy, đã không đạt được kết quả như mong đợi. Zelenskyy đã khéo léo sử dụng các đòn bẩy như đề xuất ngừng bắn 30 ngày và thỏa thuận khoáng sản với Mỹ để duy trì vị thế của Ukraine.

Châu Âu trước ngã rẽ lịch sử

Sự không đáng tin cậy của Mỹ buộc châu Âu phải tìm cách hành động độc lập. Tổng thống Đức Frank-Walter Steinmeier, trong bài phát biểu kỷ niệm Ngày Chiến thắng Châu Âu, nhấn mạnh rằng cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine và sự quay lưng của Mỹ với trật tự quốc tế là “cú sốc mang tính thời đại”. Ông kêu gọi châu Âu tự quyết định tương lai của mình, chuẩn bị cho khả năng Nga tấn công vào lục địa.

Pháp và Anh đã khởi động một lực lượng viễn chinh chung, với sự tham gia của Ba Lan và Đức, để xây dựng một lực lượng trấn an tại Ukraine. Tuy nhiên, sự thiếu đoàn kết trong Liên minh châu Âu vẫn là rào cản. Tại một cuộc họp ngoại giao ở Ba Lan, 27 bộ trưởng EU không thể thống nhất một tuyên bố chung, chưa nói đến việc đình chỉ hiệp định thương mại với Israel như Hà Lan đề xuất.

Bộ trưởng Ngoại giao Bỉ Maxime Prévot gọi lệnh phong tỏa Gaza là “sự ô nhục tuyệt đối”, trong khi Tổng thống Pháp Emmanuel Macron nhấn mạnh rằng châu Âu không thể im lặng khi các quy tắc quốc tế bị vi phạm. Tuy nhiên, sự chia rẽ nội bộ khiến châu Âu khó tạo ra phản ứng thống nhất.

Các điểm nóng khác và sự bất lực của luật pháp quốc tế

Tại Sudan, máy bay không người lái của Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF) phá hủy cơ sở hạ tầng cảng, cản trở viện trợ nhân đạo. Một nỗ lực của chính phủ Sudan nhằm truy cứu trách nhiệm Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) tại ICJ đã thất bại do UAE đưa ra điều khoản bảo lưu, khiến ICJ tuyên bố thiếu thẩm quyền. Vụ việc cho thấy sự bất lực của các thể chế quốc tế trong việc thực thi công lý.

Ở Kashmir, xung đột giữa Ấn Độ và Pakistan – hai quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân – tiếp tục leo thang mà không có sự can thiệp của Mỹ. Trump gọi cuộc xung đột là “đáng xấu hổ” và cho rằng hai bên “đã chiến đấu hàng thế kỷ”, bỏ qua vai trò lịch sử của Mỹ trong việc xoa dịu căng thẳng, như dưới thời Tổng thống Bill Clinton năm 1999.

Kết luận: Thế giới trước bờ vực thay đổi

Sự suy thoái của trật tự dựa trên luật lệ, sự gia tăng bạo lực và vai trò suy giảm của Mỹ đang đẩy thế giới vào một giai đoạn bất ổn chưa từng có. Các quốc gia, từ châu Âu đến Trung Đông và châu Á, buộc phải định hình lại chiến lược và quan hệ của mình trong một thế giới không còn trung tâm rõ ràng. Theo The Australian, đây là thời điểm đòi hỏi sự lãnh đạo quyết đoán và đoàn kết quốc tế, nhưng sự chia rẽ và bất lực của các thể chế toàn cầu đang khiến viễn cảnh hòa bình ngày càng xa vời./.