Tìm hiểu mô hình Kim tự tháp sức khỏe tinh thần giúp trẻ xây nền tảng tâm lý vững vàng, tăng khả năng phục hồi và cân bằng cảm xúc trong thời đại công nghệ.

Những người trẻ ngày nay đang lớn lên trong một thế giới phức tạp và đầy thách thức. Mạng xã hội, điện thoại thông minh, trí tuệ nhân tạo (AI – Artificial Intelligence) và nạn thông tin sai lệch (misinformation) đang khiến việc định hướng trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.

Đại dịch COVID-19 đã khiến giới trẻ nhận ra thế giới có thể thay đổi bất ngờ. Cùng lúc đó, khủng hoảng nhà ở (housing crisis) làm lung lay giấc mơ an cư, còn biến đổi khí hậu (climate change) đe dọa tương lai dài lâu của họ.

Không có gì ngạc nhiên khi sức khỏe tinh thần (mental health) và mức độ hạnh phúc (wellbeing) của thanh thiếu niên trên toàn cầu đang suy giảm đáng kể.

Từ lâu, cha mẹ và nhà trường luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc ăn uống lành mạnh, vận động và chăm sóc cơ thể. Nhưng còn việc giữ cho tâm trí khỏe mạnh thì sao?

1. Phòng ngừa sớm – chìa khóa của sức khỏe tinh thần

Cũng như thói quen dinh dưỡng hình thành từ nhỏ có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành, việc xây dựng nền tảng tinh thần tích cực từ sớm cũng đóng vai trò quyết định.

Não bộ của trẻ em có tính “dẻo dai” (neuroplasticity) cao – nghĩa là dễ thích nghi với môi trường. Những trải nghiệm tích cực trong thời thơ ấu giúp hình thành cấu trúc não bền vững và khả năng đối phó với căng thẳng tốt hơn khi trưởng thành.

Ngược lại, căng thẳng mãn tính (chronic stress) hoặc chấn thương tâm lý (psychological trauma) có thể khiến não dễ bị tổn thương và làm tăng nguy cơ mắc các vấn đề tâm lý sau này.

Do đó, việc phòng ngừa sớm (early prevention) chính là “vaccine tinh thần” hiệu quả nhất.

2. Ưu tiên các mối quan hệ thật – kháng thể của tâm trí

Con người là sinh vật xã hội. Sự cô lập (social isolation) và cô đơn (loneliness) được xem là một trong những yếu tố rủi ro lớn nhất gây suy giảm sức khỏe tinh thần.

Khi chúng ta giao tiếp trực tiếp, não bộ sẽ tạo ra hiện tượng “đồng bộ hóa xã hội” (social synchrony) – nơi cảm xúc, giọng điệu và hành vi giữa hai người được kết nối, giúp hình thành sự thấu hiểu và đồng cảm.

Tuy nhiên, tương tác trực tuyến (online interaction) thường không mang lại hiệu ứng này, khiến người trẻ dù “kết nối” nhiều vẫn cảm thấy cô đơn.

Hãy khuyến khích trẻ xây dựng mối quan hệ thực tế (real-life relationships) thông qua các hoạt động trực tiếp: chơi thể thao, nấu ăn cùng nhau, đi dạo hoặc đơn giản là dành thời gian trò chuyện mặt đối mặt.

3. Học cách vượt qua thử thách – nuôi dưỡng “sự thành thạo”

Một yếu tố quan trọng khác là cảm giác thành thạo (mastery) – niềm tin rằng mình có thể học kỹ năng mới, chấp nhận và vượt qua thử thách.

Sự thành thạo gắn liền với động lực nội tại (intrinsic motivation) – khi con người làm việc gì đó vì yêu thích và thấy ý nghĩa, chứ không phải vì phần thưởng hay tiền bạc (extrinsic reward).

Ví dụ, niềm vui khi chơi thể thao cùng bạn bè hoặc sự hài lòng khi hoàn thiện một bản nhạc piano đều là minh chứng cho động lực nội tại.

Để giúp trẻ phát triển cảm giác thành thạo, cha mẹ nên tạo cơ hội để con được thử thách, được sai và được học – không chỉ khen ngợi kết quả mà cả nỗ lực (effort).

4. Tạo cơ hội cho cảm xúc tích cực

Sức khỏe tinh thần không chỉ là tránh buồn chán hay căng thẳng, mà còn là nuôi dưỡng cảm xúc tích cực (positive emotions) như lòng biết ơn (gratitude), sự kinh ngạc (awe), tò mò (curiosity) và niềm vui (joy).

Những cảm xúc này không chỉ cải thiện tâm lý (psychological wellbeing) mà còn tốt cho sức khỏe thể chất (physical health).

Chúng ta không thể luôn vui vẻ, nhưng có thể chủ động tạo cơ hội cho niềm vui nhỏ hằng ngày – như ngắm cảnh hoàng hôn, thưởng thức bữa ăn ngon hay lắng nghe âm nhạc mình yêu thích.

Điều này giúp duy trì sự cân bằng cảm xúc (emotional balance), giảm lo âu và tăng khả năng phục hồi sau khủng hoảng.

5. Kim tự tháp dinh dưỡng cho tâm trí

Hãy tưởng tượng sức khỏe tinh thần giống như kim tự tháp dinh dưỡng (mental health pyramid).

Ở đáy kim tự tháp là kết nối xã hội (social connection) – “rau xanh” của tinh thần mà ta cần mỗi ngày.

Ở tầng giữa là kiến thức và trải nghiệm tích cực – giúp nuôi dưỡng sự tò mò và cảm giác thành thạo.

Ở đỉnh là niềm vui tức thời (quick pleasures) – chẳng hạn mạng xã hội, vốn nên dùng có chừng mực như “đường” trong chế độ ăn.

Mạng xã hội (social media) có thể kích thích dopamine, một chất dẫn truyền thần kinh tạo cảm giác hưng phấn. Nhưng nếu sử dụng quá mức, nó có thể gây nghiện (addiction) và ảnh hưởng tiêu cực lâu dài tới sự tập trung và hạnh phúc.

6. Bảo vệ trẻ khỏi “rác thông tin”

Trong thời đại thông tin sai lệch tràn lan (misinformation age), trẻ em dễ tiếp xúc với các nguồn tin gây lo lắng, sợ hãi hoặc bóp méo thực tế.

Khác với thực phẩm, thông tin không có nhãn dinh dưỡng (information label) để người tiêu dùng nhận biết. Vì vậy, người lớn cần dạy trẻ tư duy phản biện (critical thinking) và cách xác minh nguồn tin (fact-checking).

Hãy khuyến khích con tìm nguồn uy tín (credible sources), đọc phần tài liệu tham khảo, và so sánh các nguồn khác nhau để hình thành cái nhìn khách quan hơn.

Và quan trọng nhất – người lớn cần làm gương trong cách tiêu thụ thông tin. Một tâm trí được “nuôi dưỡng sạch” sẽ không chỉ giúp con trẻ phát triển, mà còn giúp chính chúng ta bình an hơn trong thế giới đầy biến động./.

Nguồn: The Conversation – Tác giả: Giáo sư Peggy Kern, Đại học Melbourne
Biên tập lại và chú giải song ngữ bởi Thời báo Việt Úc.